Rozwój zdolności poznawczych trzeba pobudzać

Sprawnie funkcjonujące zdolności poznawcze to nie tylko dobre oceny w szkole, ale przede wszystkim samodzielność w myśleniu i działaniu. Aby z sukcesem ją ukształtować potrzebne jest przede wszystkim zaangażowanie rodziców i nauczycieli. Na co powinieneś i powinnaś zwrócić uwagę jako diagnosta?

Pamięć, uwaga, spostrzeganie – to wybrane obszary naszych sprawności poznawczych. W teorii są ich dziesiątki. W praktyce nie chodzi o to, aby każde dziecko miało je wszystkie wykształcone na najwyższym możliwym poziomie, ale o to, aby umiało samodzielnie myśleć i działać, nawet jeśli niektóre z kompetencji poznawczych są deficytowe. Największy wpływ na rozwój zdolności poznawczych dziecka mają rodzice i nauczyciele. Zadaniem psychologa, pedagoga czy logopedy jest towarzyszenie dziecku w rozwoju jego funkcji poznawczych i reagowanie, gdy napotka ono jakieś trudności.

Zdolności to nie to samo co intelekt

Rodzice nie zawsze widzą różnicę między intelektem a zdolnościami poznawczymi. Co więcej, wciąż wielu specjalistów stawia znak równości między tymi konstruktami – zgodnie z nieobowiązującą już wiedzą z lat 80. i 90., a nawet wcześniejszych. To niepokojące. Dlaczego?

Zdolności poznawcze to potencjał jednostki. Nie są one zaletami, ale cechami, które każdy z nas posiada, lecz każdy ma je rozwinięte na lepszym bądź gorszym poziomie. W potocznym rozumieniu zdolności to naturalny zasób każdego człowieka, który dojrzewa w nim samoistnie w trakcie rozwoju. Wiele aspektów funkcjonowania poznawczego wymaga nauki, treningu i doskonalenia w toku rozwoju. Musimy się nauczyć, w jaki sposób koncentrować uwagę, zbierać dane, dokonywać selekcji, monitorować otoczenie. Doświadczenie pokazuje, że wielu rodziców nie ćwiczy tych funkcji z dzieckiem, a nawet przeszkadza w ich rozwoju. Przykład?

W pewnym okresie w rozwoju dziecka każde ździebełko trawy, każdy kamyczek i przedmiot wzbudza jego zainteresowanie. Dziecko je wyszukuje i zbiera, przez co naturalnie ćwiczy proces monitorowania otoczenia (bardzo ważny aspekt uwagi i percepcji wzrokowej). Zdarza się jednak, że rodzice reagują na to krytyką, oczekując od dziecka czegoś innego w danej chwili: „pośpiesz się”, „zostaw to już”, „chodźmy”, „ubrudzisz się”. Przerywanie tego procesu w czasie, kiedy powinien być intensywnie stymulowany, może prowadzić do pojawienia się deficytów.

Dlaczego intelekt to coś więcej niż prosta suma funkcji poznawczych? Bo zgodnie ze współczesnym rozumieniem konstruktu, jakim jest intelekt, sama sprawność poszczególnych wąskich funkcji poznawczych (a jest ich zdaniem badaczy ponad siedemdziesiąt!) nie wystarczy do tego, aby sprawnie funkcjonować w otaczającej nas rzeczywistości, aby umiejętnie dopasowywać się do zmieniających się wymagań otoczenia. Do tego potrzebna jest zdolność rozumowania, wyciągania wniosków i wykorzystywania możliwie szerokiego wachlarza funkcji poznawczych w myśleniu problemowym.

Psycholog ocenia potencjał poznawczy, a nie wiedzę szkolną

Jakie zdolności poznawcze ma Twój podopieczny? Jeśli jesteś psychologiem, pedagogiem lub logopedą i zajmujesz się funkcjami poznawczymi, myśl o diagnozie potencjału poznawczego dziecka – jego sposobu rozumowania – w kontekście tego, jak on wpływa na jego codzienne życie, na realne problemy (codzienne oraz poznawcze), z którymi zderza się swoim życiu. Diagnoza psychometryczna oparta o testach jest ważna, ale to niejedyny obszar naszej pracy. Naszym zadaniem jest łączenie jej z danymi z obserwacji, w szczególności zbieranymi w naturalnym środowisku naszego podopiecznego (np. z oceną funkcjonowania w klasie szkolnej). Doświadczenie pokazuje, że spora grupa dzieci inaczej funkcjonuje w gabinecie diagnosty (w warunkach de facto dość sztucznych) niż w klasie, w środowisku pełnym dystraktorów. Inaczej radzi sobie z zadaniami jednorodnymi (charakterystycznymi dla psychologicznych narzędzi diagnostycznych), a inaczej z takimi, które wymagają jednoczesnego wykorzystania szerokiego wachlarza funkcji poznawczych.

Zanim podejmiesz decyzję o rozpoczęciu procesu diagnozy funkcji poznawczych, dokładnie przeanalizuj stan emocjonalny małego pacjenta oraz jego/jej sytuację społeczną. Na to, jak dziecko funkcjonuje, wpływa wiele czynników.

Pamiętaj, że:

• nie badamy dzieci, które dopiero co trafiły do rodzinnego domu dziecka, pogotowia opiekuńczego czy innej placówki wychowawczej, ponieważ intensywny stres może rzutować na ich sposób myślenia i działania;
• nie badamy dzieci, które cierpią na depresję czy przechodzą epizody psychotyczne (ale już w okresie stabilizacji psychicznej badanie jest możliwe);
• dzieci funkcjonują w różnych środowiskach i często nie wiemy, czy nasz podopieczny nie doświadcza przemocy w rodzinie lub w szkole i tym samym będzie mu trudno pokazać pełnię swoich możliwości poznawczych w nieznanym dla niego otoczeniu.

Zbuduj warunki sprzyjające diagnozie.

• Najpierw nawiąż relację z małym pacjentem. Zanim zaczniesz testy, porozmawiaj, nawiąż kontakt wzrokowy. Bardzo często dzieci nie wiedzą, z czego wynika spotkanie z nami. Mogą mieć wrażenie, że przyszły do lekarza. Mogą pomyśleć, że coś jest z nimi nie tak, zacząć porównywać się do kolegów i koleżanek.
• Badanie zawsze realizuj indywidualnie, w cichym gabinecie, w którym nie ma zbyt wielu dystraktorów.
• Jeżeli od nauczyciela wiesz, że dziecko ma problem w pracy grupowej, pojedź do szkoły. Zaobserwuj czynniki, które przeszkadzają dziecku w zdobywaniu wiedzy.

Nowoczesne technologie zaburzają prawidłowy rozwój mózgu dziecka

Czynnikiem, który utrudnia trening poznawczy, jest wszechobecność nowoczesnych technologii. Badania wyraźnie pokazują, że dla młodego mózgu nowoczesne technologie nie są wsparciem, ale przeszkodą. Wpływają nie tylko na sferę behawioralną, przekładając się na brak możliwości utrzymania uwagi przez dłuższy czas, ale przede wszystkim powodują zmiany organiczne w mózgu dziecka. Przez zbyt intensywny i/lub przedwczesny kontakt z technologią struktury konkretnych obszarów mózgu, które odpowiadają za proces uczenia się, nie rozwijają się prawidłowo.

Obecnie kontakt z nowymi technologiami mają już pięciomiesięczne dzieci! W ten sposób są przestymulowane i nie mają przestrzeni, aby nabywać kompetencje poznawcze we własnym, dobrym rytmie rozwojowym. Jeżeli dziecko w wieku szkolnym uczy się zdalnie spędzając godziny przed komputerem, a przed snem w ramach rozrywki znów korzysta z ekranów – telewizora, komórki czy tabletu – nie tylko jego uwaga będzie zaburzona. Pojawią się trudności z zasypianiem, przestymulowany układ nerwowy nie będzie w stanie odpocząć w nocy i dziecko w kolejny dzień wkroczy poznawczo przeciążone.

Badania pokazują, że zbyt częste korzystanie z nowych technologii wpływa również na funkcjonowanie emocjonalno-społeczne dzieci (Orben, Dienlin i Przybylski, 2019).

Najbardziej dotyka to nastoletnie dziewczynki. W tej grupie obserwuje się najwyższe wskaźniki depresji. Nastolatki nie radzą sobie z mową nienawiści w internecie (Viner i in., 2019). Okrojona komunikacja internetowa sprzyja mylnej interpretacji komentarzy, co przejawia się odbieraniem neutralnych komentarzy jako negatywnych. Wszystko to wtórnie może istotnie pogarszać nastrój i w dłuższej perspektywie zaniżać samoocenę.

Wybijajmy dzieci ze schematycznych zadań

Aby rozwijać słabiej wykształcone funkcje poznawcze, musimy pamiętać o bardzo ważnej zasadzie. Trening kognitywny musi się opierać na zadaniach, które dla naszego podopiecznego będą nowe i stosunkowo trudne. Powinniśmy „wybijać” nim dziecko z przetartego już szlaku działania i stwarzać sytuację, w której będzie musiało wymyślić drogę na nowo. Wbrew oczekiwaniom rodziców tych kryteriów nie spełniają, niestety, w większości zajęcia dodatkowe, na których dzieci działają schematycznie: kolorują obrazki, wypełniają krzyżówki, rozwiązują labirynty czy grają w tzw. gry edukacyjne.

Wśród metod zapewniających dzieciom nowe i ciekawe doświadczenia w procesie uczenia możemy wyróżnić m.in.:

• Biofeedback – służy monitorowaniu zmian fizjologicznych, pozwala rozpoznać wpływ myślenia i emocji na zmiany w ciele. Trening Biofeedback opiera się na interaktywnej współpracy z komputerem. Ćwiczący otrzymuje na bieżąco informacje zwrotne o swoim stanie fizjologicznym. Zmiany w organizmie monitorowane są przez specjalistyczne systemy pobierające dane z czujników w czasie rzeczywistym. Dzięki sprzężeniu zwrotnemu pacjent wie, kiedy wzrasta aktywność jego mózgu w pożądanym zakresie, a kiedy spada, co pozwala tak zmodyfikować jego pracę, aby funkcjonował efektywnie. To metoda skuteczna, ale niestety, stosunkowo nietrwała.
• Odyseja Umysłu – to program, którego celem jest inspirowanie kreatywności i krytycznego myślenia poprzez zachęcanie do twórczego rozwiązywania problemów. Uczestnicy programu samodzielnie analizują różnorodne zadania, poszukują możliwości rozwiązania ich i trenują dochodzenie do rozwiązania dzięki wysiłkowi grupy. Na zadania realizowane przez drużynę składają się tzw. zadania spontaniczne oraz problemy długoterminowe.
• Instrumental Enrichment® – międzynarodowa metoda przeznaczona dla dzieci od siódmego roku życia, zwiększa sprawność umysłową dzieci z różnego typu dysfunkcjami. Metoda przeznaczona jest do pracy z osobami ze zdiagnozowaną dysleksją rozwojową, dyskalkulią, nadpobudliwością, obniżoną sprawnością intelektualną, uogólnionymi trudnościami w uczeniu, nieharmonijnym rozwojem intelektualnym. Podczas zajęć terapeuta kognitywny pomaga pacjentowi wypracować strategie poznawcze pozwalające radzić sobie z różnymi problemami poznawczymi. Reguły myślenia, które wypracowujemy w konkretnych zadaniach, są następnie przenoszone na różne sytuacje nie tylko szkolne ale też i takie, które pacjent może spotkać w życiu codziennym.
• Metoda Dobrego Startu – metoda dla dzieci od drugiego do dziesiątego roku życia, która należy do metod wspomagania rozwoju psychomotorycznego, edukacji i terapii. Jej celem jest kształtowanie mowy, przygotowanie dzieci do nauki czytania i pisania, uczenie rysowania, poznawanie liter i cyfr.
• Metoda Warnkego – metoda przeznaczona do pracy z dziećmi od szóstego roku życia, które mają trudności w nauce, problemy w nauce czytania i pisania, są w grupie ryzyka dysleksji rozwojowej lub mają zdiagnozowaną dysleksję rozwojową, mają zaburzenia przetwarzania słuchowego. Założeniem metody Warnkego jest oddziaływanie podczas treningu na zmysły wzroku, słuchu i motorykę ćwiczącego.

Co najważniejsze, zawsze świadomie wybieraj to, w czym się szkolisz jako specjalista i sprawdzaj, czy wybrana metoda w ogóle daje rezultaty. 

Autor: dr Urszula Sajewicz-Radtke

Literatura

• Orben, A., Dienlin, T., i Przybylski, A. K. (2019). „Social media’s enduring effect on adolescent life satisfaction. Proceedings of the National Academy of Sciences”, 116(21), 10226-10228.
• Viner, R., Aswathikutty-Gireesh, A., Stiglic, N., Hudson, L., Goddings, A., Ward, J., i Nicholls, D. (2019). „Roles of cyberbullying, sleep, and physical activity in mediating the effects of social media use on mental health and wellbeing among young people in England: a secondary analysis of longitudinal data”. The Lancet. Child & Adolescent Health, 3(10), 685-696.